خُلدِ بَرین، آرامستان، بزرگ‌ترین آرامستان استان یزد واقع در شمال شرقی شهر یزد.
تا ۱۳۴۴ ش در شهر یزد، بیشتر متوفایان در گورستان جوی هُرهُر (جوهر) و چند گورستان کوچک در دیگر جاهای آن دفن میشدند؛ اما از این سال به بعد، با‌توجه‌به افزایش جمعیت و آمار مرگ‌ومیر، کم‌کم، با پیش‌بینی‌های شهرداری و فرمانداری تصمیم گرفته شد تا آرامستانی در حاشیۀ شهر ساخته شود. پس از بررسی پیشنهاد با فرمانداری کل، که در آن زمان، زیرنظر استان اصفهان بود، طرح ساخت آرامستانی با نام خلد برین (بهشت برین) داده شد (زارع).
بدین منظور، زمینی بزرگ را در انتهای منطقۀ مسکونی شهر، در نظر گرفتند که دسترسی مردم به آن آسان بود. در ۱۳۴۶ ش نیز برای گسترش بیشتر آن، با مشورت آیت‌الله حاج سید محمدباقر مدرسی، متولی آرامستان تصمیم گرفته شد تا با وساطت حاج میرزا تقی رسولیان، از بازرگانان فعال در حوزۀ اقتصاد و خیرین یزد و کمک خیران، قسمتی از زمینِ متعلق به شخصی زردشتی به نام جمشید امانت، خریداری شود. مساحت آرامستان تا ۱۳۵۴ ش، براثر رشد و گسترش آن، حدود هشتاد هکتار بود و در همین سال، حصار‌کشی آن با حمایت مالی خیرانی مانند جهانفر، جواد شَرقی، و حاج میرزا تقی رسولیان سالن‌های غسالخانه و انتظار ساخته شد («از جُرهر ... »، بش)؛ همچنین، در همان سال، کاشت درخت به‌منظور زیبا‌سازی آرامستان انجام گرفت؛ سپس از ۲ خرداد ۱۳۵۶، تدفین در ضلع شمالی آن، که بعدها قطعۀ عمومی نام گرفت، آغاز شد و همۀ فعالیت‌های این آرامستان زیرنظر شهرداری در دفتری به نام دایرۀ خدمات متوفایان قرار گرفت و مردم برای امور انتخاب محل دفن و امور تدفین به آنجا مراجعه می‌کردند (زارع).
در این آرامستان، قطعه‌هایی برای شهدا در نظر گرفته‌شده است که عبارت‌اند از: قطعۀ شهدای انقلاب؛ قطعۀ یک شامل شهدای ۱۳۵۸ ش تا پیش از جنگ عراق بر ضد ایران که مزار شهید محمد منتظرقائم* نخستین فرمانده سپاه پاسداران استان یزد که در حادثۀ، طبس به شهادت رسید، در آن قسمت وجود دارد؛ قطعۀ دو شهدای دفاع مقدس که بیش از هشت‌صد شهید در آن دفن شده و در ضلع شمالی آن، قسمتی را به شهدای مدافع حرم اختصاص دادهاند که مزار چهار شهید افغان ساکن یزد از تیپ فاطمیون در آن قرار دارد؛ از دیگر قطعه‌های این آرامستان می‌توان به قطعۀ ایثارگران برای دفن خانواده‌های شهدا و جانبازان، قطعۀ مفاخر استان و قطعۀ هنرمندان یزد (شاعران، نویسندگان و هنرمندان برجسته) اشاره کرد (زارع).
نخستین بار، سه تن از افرادی که در راه‌پیمایی ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ به شهادت رسیدند، در قطعۀ شهدای انقلاب دفن شدند؛ سپس در آبان همان سال، یکی دیگر از شهیدان انقلاب نیز در آنجا دفن شد (بهبود‌زاده).
با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران باآنکه پیش‌بینی‌ای دربارۀ مدت‌زمان جنگ وجود نداشت، شهدا در کنار دیگر متوفایان یا پدر و مادرشان دفن میشدند؛ اما کم‌کم، با ورود شهدای بیشتر به قطعۀ دو در ضلع جنوبی، قطعۀ یک شهدا نیز برای تدفین شهدای دفاع مقدس در نظر گرفته شد. ازجملۀ شهدای شاخص دفاع مقدس در این گلزار، که از فرماندهان اصلی و مهم تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر بودند، می‌توان به خلیل حسن‌بیکی اله‌آباد*، علی‌اصغر انتظاری*، محمودرضا ساعتیان*، سید ضیاء گلدان‌ساز*، علی عسگرشاهی*و سید رضا پاک‌نژاد* اشاره کرد. به‌پاس نکوداشت شهدای یزد که در محلۀ خود دفن شده‌اند، در این گلزار و در کنار مزار دیگر شهدا سنگ قبری از آن‌ها قرار داده‌شده است (بهبود‌زاده).
مدیریت آرامستان خلد برین در ۲۵ دی ۱۳۷۲، زیرنظر سازمانی مستقل، با نام «سازمان آرامستان‌های شهرداری یزد» قرار گرفت(زارع). چندی پس‌ازآن، طرح یکسان‌سازی قبور شهدا، به همت بنیاد شهید و امور ایثارگران استان یزد صورت گرفت، سنگ مزار شهدا و قفسه‌های شیشه‌ای بالای سر هر مزار که به‌مرورزمان، طرحی سنتی و نمایی معنوی در قطعات شهدا ایجاد کرده بود، تخریب شد و بهجای آن سنگ‌های هم‌اندازه و همرنگ شهید، با ارتفاعی حدود یک سانتی‌متر از دیگر قبور در نظر گرفته شد (همو).
در دی ۱۳۷۹، حدود پانزده تن از شهدای گمنام در قسمت شمالی، نزدیک قطعۀ یک شهدا دفن شدند و از (1380-1385 ش)، ساخت یادمان شهدای گلزار خلد برین آغاز شد (همو).
هر‌ساله، با حضور مقامات لشکری و کشوری در مناسبت‌های مذهبی و ملی گوناگون، در این گلزار مراسم برگزار می‌شود. در دی ۱۳۸۹، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، از گلزار شهدای این آرامستان بازدید و به شهدا ادای احترام کردند (بهبود‌زاده). در مناسبت‌های مختلف، مردم و کارکنان بنیاد شهید و امور ایثارگران استان و طلاب حوزه‌های علمیه گلزار شهدای خلد برین را عطرافشانی می‌کنند؛ همچنین، در این گلزار، یادوارۀ شهدا، شب‌شعر دفاع مقدس و نخل گردانی در روز عاشورا نیز برگزار می‌شود (زارع).
امکاناتی نیز برای زائران گلزار شهدا و ارائۀ خدمات بهتر در نظر گرفته‌شده است که عبارت‌اند از: سرویس‌های بهداشتی در ضلع شمالی و ورودی، آبسردکن، غسالخانۀ جدید و اتاق انتظار برای همراهان متوفا. نیز به‌منظور زیبا‌سازی خلد برین درخت‌کاری و ساخت فضای سبز و چند حوضچه انجام‌شده است (همو).
از برنامه‌های در دست اقدام در این گلزار، ساخت کتابخانه‌ای با موضوعات ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اجرای تئاترهای مناسبتی ملی و مذهبی، برگزاری مسابقۀ نقاشی کودک و نوجوان در مناسبت‌ها، تخصیص هدایایی برای کودکان و نوجوانان در مسابقات، ایجاد فضای سبز بیشتر و نصب گلدان در گلزار، طراحی و نصب المان و نمونک با موضوعات دفاع مقدس در سطح سازمان آرامستان‌ها (واقع در خلد برین) و گلزار شهدا و نصب تلویزیون شهری در گلزار شهدا با همکاری بنیاد شهید و امور ایثارگران استان است.
مآخذ: «از جُرهر تا خلد برین» (بارگذاری: ۱۳ آبان ۱۳۹۷)، حکیم یزد، <www. hakimyazd.ir> (دسترسی: ۲۰ شهریور ۱۳۹۹)؛ بهبود‌زاده، محمدجواد (تحلیلگر تاریخ انقلاب یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ شهریور ۱۳۹۹؛ زارع، علی (مدیر سازمان آرامستان‌های شهرداری یزد)، مصاحبه با همو، ۳۰ مهر ۱۳۹۹.
/ طوبی زارع/